آخرین تحولات احیای برجام

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) یا توافق هسته­ای ایران در سال 2015 فیمابین ایران و 6 قدرت جهانی (1+5) امضا شد. با وجود این، به تصمیم رئیس جمهور ترامپ، آمریکا در سال 2017 از این توافق خارج شد و برخلاف مفاد برجام، تحریم­های اقتصادی را علیه ایران وضع نمود. ایران نیز در اقدامی تلافی جویانه، به تدریج و در حالی که به طور رسمی از توافق خارج نشده بود، عملاً بخش بزرگی از تعهدات خود در چارچوب برجام را کنار گذاشت.

از زمان بازگشت دموکرات­ها به کاخ سفید، ایران و 1+5 در چندین دور مذاکرات طولانی با هدف احیای برجام شرکت داشتند. با توجه به انتظارات متفاوت ایران و 1+5، دستیابی به نتیجه امری دشوار محسوب می­شد. به ویژه، از آنجایی که خروج آمریکا از نظر سیاسی برای دولت قبلی ایران پرهزینه بود، مذاکره‌کنندگان جدید نمی‌خواستند با سرنوشت مشابهی روبرو شوند و خواستار تضمینی شدند که به موجب آن ایالات متحده مجددا امکان خروج از برجام را نداشته باشد. چندین دور مذاکرات شکل گرفت که در نهایت هیچ کدام به نتیجه نرسیدند تا جایی که  در اوایل سال 2022، اکثر مفسران امید خود را نسبت به احیای برجام از دست دادند. از جمله دلایل عدم نتیجه مذاکرات احیای برجام، درخواست ایران مبنی بر حذف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست رسمی سازمان‌های تروریستی آمریکا و همچنین بسته شدن تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره سایت‌های هسته‌ای ایران بوده است.

سپس در آگوست 2022، پیشرفتی رخ داد. دور دیگری از مذاکرات در نتیجه میانجیگری اتحادیه اروپا رخ داد و اتحادیه اروپا پیش نویس "متن نهایی" توافق احیای برجام را تهیه نمود. جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی و سیاست امنیتی بیان نمود که اکثر کشورهایی که در بخشی از مذاکرات هسته­ای سال 2015 بودند، با پیشنهاد اتحادیه اروپا موافق هستند. اروپایی­ها و آمریکا این متن را به عنوان آخرین فرصت برای احیا برجام مطرح نمودند و از ایران خواستند که به آنها پاسخ «آری یا خیر» بدهد. پاسخ ایران طولانی‌تر از یک «آری یا خیر» ساده بود، با وجود این، به گفته منابع آگاه به نقل از مقامات اروپایی، پاسخ ایران چالش جدی برای احیا برجام ایجاد نکرد. تا کنون ایران و آمریکا پاسخ­های متعددی به متن اتحادیه اروپا را به واسطه گری اتحادیه اروپا به یکدیگر ارائه داده­اند.

در حالی که پیشنهاد اتحادیه اروپا ممکن است کلیه نگرانی‌های طرفین را برطرف نکرده باشد ولی به موضوعاتی همچون حقوق بشر نیز که در برجام به آن پرداخته نشده است اشاره شده است. انتظار می­رود که دستیابی به توافق، منافع اقتصادی و مالی قابل توجهی برای ایران و همچنین تقویت امنیت منطقه ای و جهانی داشته باشد.

ایران همچنین آمادگی خود را برای مبادله زندانیان با ایالات متحده و بحث در مورد آزادی زندانیان در ازای آزادی ایرانیان زندانی که بسیاری از آنها به دلیل نقض تحریم­ها در بازداشت هستند، در صورت احیای برجام اعلام کرده است.

به گزارش الجزیره، در روز پس از امضای توافق، تحریم ها علیه 17 بانک ایرانی و همچنین 150 موسسه اقتصادی لغو خواهد شد و طی 120 روز پس از امضای این توافق، ایران علاوه بر مجوز افزایش صادرات نفت خود، به 7 میلیارد دلار از وجوه بلوکه شده خود در کره جنوبی نیز دسترسی خواهد داشت.

سی ان ان همچنین در خصوص عقب نشینی ایران از یکی از شرایط چالش برانگیز خود خبر داد؛ با وجود این این خبرگزاری هشدار داد که اگرچه هر دو طرف بیش از هر زمان دیگری به دستیابی به توافق نزدیک هستند، اما برخی اختلافات همچنان باقی مانده است. سی ان ان در مورد این شرط توضیح بیشتری نداد، اما برخی ناظران معتقدند که این شرط مربوط به درخواست ایران برای تضمین عدم خروج مجدد از سوی آمریکا است. با وجود این، به گفته الجزیره، بر اساس متن اروپایی، آمریکا در صورت خروج از توافق جریمه خواهد شد.

موضوع تضمین امری بحث برانگیز است. بر اساس قوانین ایالات متحده، برجام یک معاهده نیست و تنها یک تعهد سیاسی به حساب می­آید. طبق قانون اساسی ایالات متهده آمریکا برای اینکه یک توافق بین المللی به عنوان یک معاهده تلقی شود، می­بایست با اکثریت دو سوم سنا که آستانه بالایی است و نیاز به حمایت دو حزب دارد، تصویب شود. در واقع، حتی با فرض آنکه برجام یک معاهده باشد، غالباً اظهار می‌شود که حقوق بین‌الملل، به طور کلی، از تضمین و ضمانت اجرایی بالایی برخوردار نیست. معمولاً بهترین تضمینی که در اختیار طرفین معاهدات بین‌المللی قرار می‌گیرد، متقابل بودن تعهدات است: اگر شما از انجام تعهدات خود دست بکشید، من نیز انجام تعهدات خود را متوقف می­سازم. جدای از این، بهترین تضمینی که ایران می تواند در برابر خروج آمریکا داشته باشد، از طریق تعامل تجاری با شرکت های آمریکایی است. برخی از مفسران اظهار داشته‌اند  که اگر خروج از این توافق به منافع شرکت‌های آمریکایی لطمه می‌زد، ترامپ نمی‌توانست به راحتی از توافق خارج شود.

سخنگوی شورای عالی امنیت در تاریخ 11 شهریور 1401 بیان نمود که برخی مسایل مطرح با ایران حل شده و برخی از آنها حل نشده باقی مانده است.

جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در تاریخ 14 شهریور 1401 اعلام نمود که خوشبیی وی برای احیای برجام کاهش یافته است. او بی آنکه اشاره­ای به کارشکنی آمریکا نماید بیان نمود که «مذاکرات هسته‌ای ایران در حال واگرایی و نه همگرایی است».

جان کربی، سخنگوی کاخ سفید در تاریخ 17 شهریور 1401 بیان نمود که دولت فعلی آمریکا متعهد به مسیر دیپلماسی با ایران است. جان کری همچنین افزود که آمریکا به دنبال آن است که در صورتی که طرفین نتوانند به توافق دستیابی پیدا کنند آیا راه جایگزینی برای جلوگیری از سلاح هسته­ای ایران وجود دارد یا خیر؟ و بیان نمود اکنون همچون گذشته به توافق هسته­ای با ایران نزدیک نمی­باشند و به اختلافاتی که در گفت و گوها موجود است اشاره نمود.

این در حالی است که 12 ساعت پس از سخنرانی جان کری، آمریکا یک شخص حقیقی و چهار شخص حقوقی جدید از ایران را تحریم نمود.

درحال حاضر می­توان گمان نمود که آمریکا به دنبال آن است که احیای برجام را به بعد از انتخابات 10 آبان پارلمانی اسراییل و انتخابات میان دوره­ای کنگره آمریکا در 17 آبان موکول نماید. مضافا آنکه، به گزارش خبرنگار وال استریت ژورنال، عدم صدور قطعنامه علیه ایران در نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در اواخر سپتامبر برگزار می­شود نشان از عدم شکست مذاکرات و تعویق آن دارد.